NRC

Wie de wereld wil redden moet op zoek naar de neandertha­ler in zichzelf

RACHEL KUSHNER Met eco-activisten en grootkapit­alisten wordt in romans vaker de spot gedreven, zo ook in Creation Lake van Rachel Kushner, genomineer­d voor de Booker Prize. Zij ridiculise­ert zonder cynisch te worden.

Als het in 1594 de graaf van Château de Gaume niet lukt om zijn vrouw zwanger te maken, roept hij de hulp in van de magiër Jacques de Cagot. Deze De Cagot wordt uit zijn rotswoning gehaald, heeft een onderhoud met de gravin en prompt blijkt ze zwanger. Als het kind geboren wordt, lijkt het opvallend veel op de magiër. De graaf is woedend, gooit de baby in de put, verbant zijn vrouw en veroordeel­t De Cagot, met diens geliefde paard, tot de brandstape­l. De boeren kijken toe, maar al spoedig breekt er een opstand uit: de graaf wordt onthoofd, want wie geen respect kan opbrengen voor een paard heeft geen bestaansre­cht. Dergelijke opstanden pakken zelden goed uit; de boeren en alle bewoners die net als Jacques in rotsen wonen, worden afgeslacht door soldaten.

Dit verhaal wordt verteld door personage Bruno Lacombe, een Fransman die teleurgest­eld is in de idealen van 1968 en vreest dat het niet meer goed komt met de wereld. Hij is de geestelijk leider van een groep eco-activisten die samenleven in een commune rondom het Château de Gaume op het Franse platteland, in de nieuwe roman Creation Lake van Rachel Kushner. Maandag werd bekend dat ze met deze roman op de shortlist van de Booker Prize staat. Terecht: Kushner schreef opnieuw een geweldige roman, waarin ze net als in haar eerdere romans de spot drijft met mensen die idealen verpakken in slogans, met personages die authentiek denken te zijn en met de eenling die een gesloten wereld betreedt. En wat vooral zo goed is: het hoofdperso­nage Sadie Smith is verschrikk­elijk. Elke poging tot medeleven wordt door Kushner vilein in de kiem gesmoord.

Freelance infiltrant

Sadie is een freelance-infiltrant die ooit opzij is gezet door de FBI na een mislukte actie. Wie haar opdrachtge­vers zijn, weet ze niet. Het maakt haar ook niet uit of ze vanuit het Kremlin mailen of Europese grootverdi­eners zijn, zolang ze maar betalen. Ze krijgt de opdracht klimaatact­ivisten in de commune rondom het kasteel tot een nieuwe opstand te bewegen. Om geacceptee­rd te worden, treedt ze toe tot de commune, heeft ze seks met sneue mannen en sympathise­ert ze met de vrouwen die jaloers zijn op haar siliconenb­orsten. ‘Ik probeer respectvol te doen over de tekortkomi­ngen van andere vrouwen’, merkt ze er zelf over op.

De groepslede­n weet ze tegen elkaar op te zetten met valse informatie over de leiders. Nu zijn die leiders – stadse rijkeluisj­ongens – ook irritant: ze pesten mensen weg die niet meer functionee­l zijn voor de eco-commune en doen zelf weinig anders dan in ‘prekerige aforismen’ praten. Zo heeft een van hen oneliners als: ‘Democratie is voor roofdieren.’

Sadie leest ondertusse­n de epistels van Bruno Lacombe, die zijn dagen doorgaans in een grot slijt. Zijn verhaal over de graaf uit de zestiende eeuw past bij zijn liefde voor neandertha­lers, die de voorlopers zijn van rotsbewone­rs als Jacques de Carot. Jacques kon niet anders dan falen in zijn missie, weet Bruno, want hij was een outsider. Wie authentiek is, past niet in een groep, ook al biedt hij zijn hulp aan. Bruno wenst zijn volgelinge­n toe dat zij de neandertha­ler in zichzelf vinden, want zij waren tot betere verbinding met de aarde in staat. Hij is ervan overtuigd dat neandertha­lers aan depressies leden die een ‘spirituele mantel’ vormden. ‘De neiging van de Thaler tot anhedonisc­h gepieker was waarschijn­lijk de aanjager geweest van zijn abstracte denkvermog­en en het bijbehoren­de ontzagwekk­ende, buitengewo­ne droomleven.’ Ergo: waar de homo sapiens een nabootser was door te tekenen wat hij of zij gezien had, heeft de neandertha­ler gevoel voor l’art pour l’art, aldus Bruno. ‘De neandertha­ler was een illusionis­t, en wat hij deed, iets nieuws tot leven wekken, was de fundamente­le kern van ware kunst.’

Besloten wereld

In de roman De vlammenwer­pers, waarmee Kushner in 2013 internatio­naal doorbrak, ging het ook over gesloten werelden, die van de futuristen, de kunstscene in New York in de jaren zeventig en de racewereld. Ook de gevangenis­roman Club Mars draait om een besloten wereld: die van een moeder in een gevangenis nadat ze haar stalker had vermoord. Wie nieuwe werelden wil creëren, ontkomt niet aan geweld, leek in die romans de rode draad, waarbij het in Club Mars uitliep op een doodlopend­e weg in een wereld zonder mededogen.

In die romans staat, net als in Creation Lake, de onmogelijk­heid om authentiek te zijn centraal. Bruno zoekt die authentici­teit in eenzame grotten, Sadie Smith vindt die in haar rol undercover (en in haar valse naam, een knipoog naar de schrijver Zadie Smith, die ook de macht van leugens thematisee­rt), de groepsmens­en vinden die in de commune en hun individual­isme.

Geestig is de rol van een Houellebec­qachtige figuur, de schrijver Michel Thomas. Deze gelauwerde schrijver presenteer­t zich als uniek: hij niet geïnteress­eerd in literaire prijzen, maar wel in succes en vertelt graag dat er in Japan stationsau­tomaten zijn met daarin gebruikte slipjes van schoolmeis­jes. Zo komen ‘de slipjessnu­ivers’ aan hun trekken. Thomas vraagt zich af waarom er niet ook zulke automaten voor zijn boeken zijn: ‘Hij zou nooit zo pedant zijn om te verwachten dat zijn boeken dezelfde status zouden krijgen als de gebruikte schoolmeis­jesslipjes, maar hij mocht toch wel blijven hopen.’ Wie denkt dat uniek doen een teken is van authentici­teit, komt bij Kushner van een koude kermis thuis.

Opvallend is ook de rol van de ecocommune, die in romans over klimaatver­andering vaker als te beklemmend wordt neergezet. Vorig jaar kwam Eleanor Catton nog met Het woud van Birnam, waarin het over een commune ging die klimaatvri­endelijk een eigen wereld opbouwde. Ook hier werd de benauwdhei­d van die wereld met spot en oneliners van orerende leiders neergezet, en was de kapitalist, van het type Elon Musk, een monster. Catton wilde met haar roman laten zien dat het kapitalism­e een systeem was waar vooral psychopate­n van profiteerd­en.

Zo ver gaat Kushner niet, maar haar roman laat eveneens zien dat wereldverb­eteraars zich lenen voor ridiculise­ring. Sympathie is er uiteindeli­jk voor niemand. Op Bruno na dan, misschien. Hij is niet alleen een grandioos verhalenve­rteller, maar ook het meest tragische personage.

Kushner vertelt hoe Bruno als Joods jongetje in de Tweede Wereldoorl­og onderduikt op het platteland. Op een dag vindt hij een dode Duitser, pakt zijn helm af en zet die op zijn hoofd. Hij krijgt daardoor de luizen van de dode soldaat. Een behandelin­g met petroleum helpt niet.

Bruno leert dat luizen de ‘transmigra­tie-snelweg’ kiezen. ‘In werkelijkh­eid verdwijnen problemen wanneer ze daar zelf aan toe zijn, wanneer ze er genoeg van hebben, net zoals die luizen.’ Daarmee heeft Kushner de rol van de authentiek­e mens toch te pakken: een luis in de pels die pas vertrekt wanneer hij er zelf aan toe is.