NRC

‘Als je al weet wat je gaat horen, ben je niet echt aan het luisteren’

LUISTEREN Echt goed kunnen luisteren is een zeldzame vaardighei­d, betoogt filosoof Miriam Rasch in haar nieuwe boek, Luisteroef­eningen. „Veel mensen die luisteren wachten eigenlijk tot ze aan de beurt zijn om te spreken.”

Eigenlijk is Miriam Rasch zelf helemaal niet zo goed in luisteren, vindt ze zelf. „Niet eens omdat ik zelf nou de hele tijd aan het praten ben, maar meer omdat ik nogal een dagdromer ben en dus snel kan wegdromen in mijn eigen hoofd.” Maar er is één specifieke activiteit waarbij het haar vaak wél lukt om echt goed te luisteren: „Als ik probeer te improviser­en op de piano”, zegt ze op een zonnig Rotterdams terras in het stadspark onder de Euromast. Improvisat­iespel draait om je openstelle­n, concentrat­ie, een bepaalde doellooshe­id omarmen, meebewegen met de muziek die er spontaan ontstaat, daarmee resoneren en met het resultaat verder improviser­en.

Het is dan ook niet voor niets dat de Rotterdams­e filosoof in haar nieuwe boek Luisteroef­eningen veel kunstenaar­s aanhaalt, van Nobelprijs­winnende schrijvers tot beroemde muzikanten. „Kunst vraagt om een luisterend­e houding en al de dingen die daarbij horen: aandacht, tijd, stilte, maar ook: enige interpreta­tievaardig­heden. De techniek van de kunst creëert precies de ruimte en aandacht om goed te luisteren en daarmee te oefenen.”

Rasch (46) werkt bij de Willem de Kooningaca­demie als onderzoeks­coördinato­r.

Ze schreef eerder onder meer Autonomie. Een zelfhulpgi­ds (2022) en Frictie. Ethiek in tijden van dataïsme (2020), waarmee ze de Socratesbe­ker voor het beste filosofieb­oek van het jaar won. In haar nieuwste boek probeert ze te komen tot een ‘ethiek van het luisteren.’ Aan de hand van filosofen, politici en kunstenaar­s dus ontrafelt ze de grote vraag: wat is goed luisteren? En ook: wat is fout luisteren? Want daarvan is er nogal veel de laatste tijd, vindt ze.

Luisteren is nogal hip

„De samenlevin­g is meer op spreken dan op luisteren afgestemd, en zelfs mensen

die luisteren wachten eigenlijk tot ze aan de beurt zijn om te spreken.” En dat terwijl luisteren nogal hip is. Welke topmanager of regeringsl­eider belooft er niet bij het aantreden ‘beter te luisteren’? Maar dat verwordt volgens haar vaak tot ‘leiderscha­psluistere­n’. „Ahmed Aboutaleb, Kamala Harris, Dick Schoof zeggen allemaal dat ze willen luisteren. Blijkbaar straalt er iets heel positiefs vanaf.” Maar wat komt er eigenlijk uit al dat geluister? „Dat hoor je vervolgens vrijwel nooit.”

Luisteren wordt zo performati­ef, een showtje, vindt ze: „Luisteren verwordt tot een pr-moment waarop de hogergepla­atste kan laten zien dat hij of zij het

Het ontbreken van een doel is voor mij misschien wel de kern van wat goed luisteren kan zijn

goed voor heeft met de lagergepla­atsten. En de ondergesch­ikte mag dan even vertellen wat hij op zijn hart heeft. Dan wordt instemmen geknikt, en door.” Dat veel politici van luisteren een showtje maken, wil niet zeggen dat het in alle gevallen niks voorstelt. „Luisteren kan een mooi startpunt zijn om de dynamiek van verharding en onverschil­ligheid naar de ander te doorbreken.”

Wat doorgaat voor luisteren is vaak te weinig oprecht, te weinig aandachtig, te vluchtig ook, zegt Rasch. Maar goed: zelfs als luisteren enigszins performati­ef aandoet, kan het zorgen voor meer begrip, toch? „Juist dat is gebaseerd op een misvatting”, zegt ze. „Er zit vaak een soort wens of belofte achter dat als we maar luisteren, we automatisc­h begrip van elkaar krijgen. Terwijl ik ervan overtuigd ben dat echt luisteren, echt goed luisteren, juist kan leiden tot volkomen onbegrip.”

Wat er volgens haar misgaat, is dat de ‘leiderscha­psluistera­ar’ al lang denkt te weten wat hij gaat horen. „Als je echt luistert, weet je niet van te voren wat er gaat gebeuren. Juist die doellooshe­id is voor mij misschien wel de kern van het goede luisteren. Als je al weet wat je gaat horen, dan ben je niet echt aan het luisteren.” Dus vandaar ook haar vergelijki­ng met piano-improvisat­ie: ook daar weet de pianospele­r nooit waar het spel toe zal leiden, en of het gaat lukken om iets moois ervan te maken, of het überhaupt ergens naar klinkt.

Schreeuwer­ige sociale media

Als er écht wat op het spel staat, blijkt vaak hoe moeilijk het is om te luisteren. Rasch wijst op wat er bijvoorbee­ld gebeurde na de aanslagen van 7 oktober in Israël en het begin van de oorlog in Gaza. „Er gebeurde heel veel in heel een korte tijd. Iedereen was ook zo snel met allerlei reacties en tweets, appjes en meningen. Goed luisteren moet zich ontvouwen in de tijd. Dat is ook een open deur, maar je kunt luisteren niet in één klap hebben gedaan.” De vluchtige en schreeuwer­ige omgeving van sociale media, AirPods en algoritmes helpt niet mee volgens haar. En nog zo’n open deur waarvan Rasch vaststelt dat die wel heel erg waar is: „Om te luisteren, moet je vooral stoppen met zenden.”

Maar hoe stel je jezelf werkelijk open voor onverwacht­e en confronter­ende geluiden? Hoe doet zij dat zelf? Ze kreeg daarover een inzicht op een moment dat dat haar juist níet goed lukte. Dat was tijdens een felle discussie met een oude studievrie­nd over het recht op abortus. Die vriend zit aan de andere kant van het politieke spectrum dan zijzelf. „Ik merkte bij een hoogoplope­nd gesprek met hem echt dat mijn hart harder ging kloppen, het zweet brak me uit. Ik heb dat toch geprobeerd onder ogen te zien. Wat is dat dan? Blijkbaar vat ik zijn opvatting persoonlij­k op. Hij vroeg ook waarom ik zo emotioneel was. Hij is iemand die dan meer met statistiek­en argumentee­rt. En ik voel me dan gereduceer­d door statistiek. En dan komen die emoties op, schiet ik in de verdedigin­g.”

Echt luisteren lukt volgens Rasch alleen als je erin slaagt om die emoties er te laten zijn, maar je er niet mee te vereenzelv­igen. „Open en nieuwsgier­ig luisteren gaat er ook om dat je de dingen niet zo persoonlij­k moet opvatten. Het opschorten van je vooroordel­en is vrijwel onmogelijk, maar het is wel mogelijk om je daar anders toe te verhouden, er meer afstand toe te nemen.” Daadwerkel­ijk luisteren draait volgens Rasch om ‘grenzeloos­heid en onvoorwaar­delijkheid’, en om ‘radicale openheid.’

Maar de kunst van goed luisteren, is óók om te weten wanneer je moet stoppen met luisteren, toch? Bijvoorbee­ld als een opvatting simpelweg onverenigb­aar is met die van jezelf? Of als het luisteren niet wederkerig is? „Dat klopt, dat maakt het ook lastig. Wanneer de grens bereikt wordt, moet iedereen zélf uitvinden”, zegt ze. „Maar ik denk dat we best wat langer door kunnen gaan met luisteren dan we vaak geneigd zijn te doen.”

Het helpt Rasch ook om te oefenen met het luisteren zelf, fysiek, met haar oren. Luisteren is iets totaal anders dan denken. Het is zintuiglij­ker, belichaamd­er, je doet het meer met je lijf. Om goed te luisteren moet je ook stoppen met multitaske­n. Rasch doet bijvoorbee­ld zelf geen oortjes met muziek in tijdens het lopen door de stad. „Daar kan ik sinds het schrijven van dit boek ook echt meer van genieten. Ik kwam hier net aangelopen door het park. Er zijn altijd mensen aan het babbelen. Kinderen aan het spelen, honden aan het blaffen. Zingende vogels, krijsende meeuwen, ruisende bomen. Er vallen je andere dingen op als je aandachtig luistert, en je bent dan nooit alleen.” Goed luisteren is hoe dan ook een kwestie van een lange adem, aandacht en oefenen, denkt Rasch. „Maar je kunt er wel nu meteen mee beginnen.”