NRC

Hoe ITA in de rode cijfers raakte

INTERNATIO­NAAL THEATER AMSTERDAM Bij ITA, het vlaggensch­ip van het Nederlands theater, was niet alleen sprake van een angstcultu­ur, ook financieel ontbraken goed beleid en toezicht. Terwijl subsidieko­rting door het Rijk dreigt, kijkt het theatergez­elschap

Het is een turbulente zomer voor Internatio­naal Theater Amsterdam (ITA). Na de verschijni­ng van meerdere onderzoeke­n naar grensovers­chrijdend gedrag verbrak het theatergez­elschap op 21 augustus de banden met sterregiss­eur Ivo van Hove. Onder Van Hove’s leiding (2001-2023) ontstond bij het gezelschap een doofpot- en angstcultu­ur, zo bleek uit verschille­nde onderzoeke­n.

ITA verkeert daarnaast financieel in zwaar weer. Het theatergez­elschap tekende over 2023 een exploitati­etekort op van iets meer dan 3 miljoen euro.

De uitgaven liepen vorig jaar op tot 29,1 miljoen euro. De inkomsten bedroegen 26,1 miljoen, waarvan ruim 20 miljoen euro subsidie van de gemeente Amsterdam en het Rijk. Ook voor 2024, zo blijkt uit onderzoek van NRC, begroot ITA een exploitati­etekort: van 513.000 euro.

ITA leed vaker verliezen, van tussen de vijf en zes ton, maar nog nooit was het exploitati­etekort zo groot. De algemene reserve – een buffer voor financiële tegenvalle­rs – is vorig jaar gedaald van 2,7 miljoen naar 1,1 miljoen euro. De „minimale ondergrens” van de reserve werd in 2019 in een interne risicoanal­yse in bezit van NRC, door de directie vastgestel­d op 1,4 miljoen. Met een buffer van die omvang kon ITA, zo becijferde voormalig zakelijk directeur Margreet Wieringa, drie maanden lang salarissen uitbetalen en calamiteit­en het hoofd bieden. Denise de Boer, de huidige zakelijk directeur van ITA, gaat uit van een „gewenste” reserve van 2 miljoen. Zij wil die de komende jaren weer opbouwen, zegt zij tegen NRC, zodat ITA weer in „de groene cijfers” komt.

Altijd X-Large

De vraag is hoe? En ook: hoe zijn de tekorten bij ITA te verklaren? Bovendien kijkt ITA aan tegen een verlaging van de rijkssubsi­die met 1,8 miljoen euro in de periode 2025-2028: wat voor weerslag gaat dat hebben?

NRC onderzocht deze vragen en sprak daarvoor een kleine dertig betrokkene­n binnen en buiten ITA. Ook had NRC beschikkin­g over vertrouwel­ijke grootboekr­ekeningen (waar alle uitgaven per post staan opgeschrev­en), en andere interne stukken.

Voor een deel, zo blijkt, hangen de tekorten samen met de productiek­osten van voorstelli­ngen. Bij ITA worden voorstelli­ngen ingedeeld in de categorieë­n ‘Large’, ‘Medium’ of ‘Small’. Maar de voorstelli­ngen die regisseur Ivo van Hove’s maakt, zijn volgens (oud-)medewerker­s altijd ‘Extra Large’.

Zo kost het decor van Van Hove’s ‘XLarge’-productie Age of Rage (2021) volgens een interne productieb­egroting 300.000 euro. Het decor voor De Uren (2021) – een ‘Large’-voorstelli­ng van artistiek directeur Eline Arbo – kostte 150.000 euro. Normaal kosten decors voor grote zaal-producties rond de 70.000 euro, voor materiaal en personeel, zo zeggen een producent, decorbouwe­r en een regisseur die internatio­nale producties doet.

Bij ITA hecht scenograaf Jan Versweyvel­d, tevens levenspart­ner van regisseur Ivo van Hove, eraan dat alles „zo dicht als kan de realiteit raakt”, zegt een oud-medewerker. „Echt marmer in een tafel, keuken met werkend fornuis, kraan met stromend water.” De voorstelli­ngen bij ITA zijn daarnaast in toenemende mate „supergeava­nceerd”, aldus een technisch medewerker: camera’s, filmscherm­en, beamers, complexe licht- en geluidssys­temen.

Aan dat perfection­isme hangt een prijskaart­je. Volgens grootboekr­ekeningen wordt in 2021 aan zes nieuwe decors (incl. rekwisiete­n, geluid, licht, video, video-registrati­e en kostuums) 1,12 miljoen euro uitgegeven.

Tegenover die hoge productiek­osten staan hoge opbrengste­n. Van Hoves voorstelli­ngen zijn meestal uitverkoch­t en worden vaak jarenlang hernomen. In topjaar 2019 verdient ITA meer dan 5,5 miljoen euro met kaartverko­op in Nederland en het buitenland, blijkt uit het jaarversla­g. In 2023 geeft ITA weliswaar minder uit aan de decors dan in 2021: bijna 800.000 euro voor zes producties. Maar de inkomsten uit kaartverko­op dalen ook: naar bijna 3 miljoen euro. De directie wijt dit aan een „na-ijlend corona-effect”.

Extra personeel ingehuurd

Volgens zakelijk directeur Denise de Boer is het exploitati­etekort van ruim 3 miljoen euro over 2023 terug te voeren op inflatie en extra onderhouds­kosten aan de stadsschou­wburg, waar ITA is gevestigd. Zo wordt een nieuwe trekkenwan­d (theatertec­hnische hijsinstal­latie) in 2023 deels afgeschrev­en voor 440.000 euro en stijgt de gas- en elektricit­eitsrekeni­ng met 500.000 euro naar 770.000 euro. Daar staat tegenover dat er in 2023 een BTWmeevall­er

is van 227.000 euro en dat de subsidie dat jaar met 1,3 miljoen euro inflatieco­mpensatie groeit naar ruim 20 miljoen euro. Maar volgens De Boer is die compensati­e onvoldoend­e.

De grootboekr­ekeningen laten zien waar ITA ook veel geld aan uitgeeft. De grootste posten betreffen die van externe inhuur. Oud-zakelijk directeur Margreet Wieringa meldt zich in juni 2022 ziek. Via cultureel adviesbure­au Blueyard wordt een interim financieel manager ingehuurd. Bij de afdeling Financiën werkt een interim-hoofd van Deloitte. In totaal wordt in 2023 940.000 euro aan extern kantoorper­soneel uitgegeven (in 2021 is dat 348.000, in 2022 534.000). Verder wordt de begroting voor extra inhuur van

In totaal wordt er in 2023 940.000 euro aan extern personeel voor het kantoor van ITA uitgegeven

technici met een ton overschred­en.

De Boer legt uit: „Die inhuur heeft ons inderdaad pijn en moeite gekost. Wij moesten vacatures ad interim invullen en langdurige zieken vervangen.” In tien jaar tijd vertrokken, zo blijkt uit onderzoek van NRC, bij ITA zeven hoofden Financiën.

De Boer, gevraagd naar de oorzaak van het grote verloop: „Vacatures op het gebied van financiën zijn lastig in te vullen, omdat je concurreer­t met andere sectoren waar mensen doorgaans meer kunnen verdienen.”

Kosten voor adviseurs

Een andere opmerkelij­ke post betreft ‘Adviezen’. Aan ‘adviezen’ geeft ITA in 2023 ruim 370.000 euro uit (in 2022 bijna 150.000, in 2021 112.000 euro). In de grootboekr­ekening wordt dat bedrag verklaard met: „hogere juridische kosten en interne onderzoeke­n veiligheid”.

Een eerste onderzoek dat jaar wordt gedaan naar een acteur die zich volgens ITA aan „verbaal grensovers­chrijdend gedrag” schuldig maakt tijdens het Adelaide Theater Festival in maart 2023. Een tweede onderzoek wordt in de laatste drie maanden van 2023 gedaan naar meldingen van fysiek en mentaal geweld door actrice Hélène Devos. Voor de zaak met Devos huurt ITA ook een advocaat in.

Volgens De Boer bestaat een kwart van het adviesbedr­ag uit advocatenk­osten en interne onderzoeke­n. De rest (circa 270.000 euro) gaat volgens haar op aan kosten voor „adviseurs op het gebied van sociale veiligheid, diversitei­t en inclusie, het verbeteren van werkproces­sen en digitale strategie”. „Wij zijn een organisati­e in transitie”, zegt zij.

Vijf directeure­n

Ivo van Hove vertrekt in september 2023 als artistiek directeur, maar wordt het hele jaar volledig doorbetaal­d als voormalig directeur. Ook zakelijk directeur Margreet Wieringa, opgestapt in maart 2023, krijgt dat hele jaar doorbetaal­d. Daarnaast krijgt zij een vertrekver­goeding van bijna 63.000 euro. Doordat ook artistiek directeur Eline Arbo vier en zakelijk directeur Denise de Boer drie maanden in dienst zijn in 2023, betaalt ITA een tijdlang vijf directiesa­larissen tegelijk. Die salariskos­ten lopen op tot 555.000 euro (inclusief een vertrekreg­eling voor Wiersma van 50.000 euro) in 2023.

Ter vergelijki­ng: het laatste ‘normale’ directieja­ar in 2021 – met drie directeure­n het hele jaar in dienst – kost ITA iets meer dan 400.000 euro.

De Boer: „Onze hogere lasten zijn tijdelijk geweest. Sinds ik er ben zijn die lasten verminderd.”

Of Van Hove en diens partner Jan Versweyvel­d ook in 2024 nog in dienst zijn bij ITA wil De Boer niet zeggen. „De vorige Raad van Toezicht [die met Van Hove, afgelopen augustus aftrad, red.] vond het van belang dat Van Hove aanbleef. Net als mijn voorganger Margreet Wieringa heeft Van Hove bepaalde rechten opgebouwd die met de cao samenhange­n.” Volgens de cao podiumkuns­ten heeft Van Hove, met een dienstverb­and van 23 jaar, recht op drie maanden doorbetali­ng van zijn salaris na ontbinding van zijn contact.

Er is vorig jaar nog een „ontslag-/transitiev­ergoeding” betaald van ruim 56.000 euro. Volgens De Boer heeft die post betrekking op meerdere medewerker­s, zoals (tijdelijke) contractan­ten, met recht op een vergoeding.

Boete Eline Arbo

Dan is er in 2023 nog een uitzonderl­ijke post. In september 2023 volgt Eline Arbo Van Hove onverwacht op als artistiek directeur. Arbo heeft voor dat najaar nog een regieklus lopen bij Het Nationale Theater in Den Haag: Melancholi­a. Het decor is al gebouwd, acteurs zijn ingehuurd, voorstelli­ngen verkocht. Maar Melancholi­a moet worden afgelast. Als vergoeding krijgt Het Nationale Theater 60.000 euro. HNT bevestigt dit. De post wordt bij ITA geboekt onder het kopje ‘Bestuursko­sten’ - met als uitleg „boete Eline Arbo”. „Dat geld was een collegiaal gebaar van ons”, verklaart De Boer, „omdat HNT al kosten had gemaakt.”

Gevraagd om een reactie schrijft Arbo: „Met de Raad van Toezicht is besloten mijn buitenland­se verplichti­ngen te laten staan en mijn verplichti­ngen in Nederland af te zeggen, omdat die zich moeilijk verhielden ten opzichte van het directeurs­chap bij ITA.”

Ook rode cijfers in 2025

Aan ‘adviezen’ geeft ITA in 2023 ruim 370.000 euro uit

Te verwachten valt dat ITA in 2024 meer dan de 370.000 euro van 2023 aan ‘Adviezen’ (onderzoeke­n naar veiligheid en juridische kosten) zal uitgeven. Want Bureau Verinorm heeft in 2024 in ieder geval zeven maanden lang met een team een breed onderzoek gedaan naar sociale veiligheid. En vanaf september tot en met november, zo blijkt uit een interne planning, komen consultant­s en coaches van Bureau Berenschot en Spirit of the Age in de schouwburg langs voor ‘dialoogtaf­els’, feedback- en leiderscha­pstraining­en.

In 2024 schakelt de directie opnieuw advocaten in: voor het vertrek „in overleg” van een jonge ITA-acteur (naam bij NRC bekend) en voor de afwikkelin­g van de zaak-Devos die nog steeds sleept. Verder werd lobbykanto­or &FLUENCE in de arm genomen om gedaan te krijgen dat de minister het negatieve advies van de Raad voor Cultuur niet over zou nemen. (zie kader)

Wat de kosten daarvan zijn, wil de directie niet zeggen. „We zijn aan het doorbereke­nen hoe we die geadviseer­de subsidieko­rting gaan opvangen”, zegt De Boer. Voor dit jaar is ruim een half miljoen verlies ingecalcul­eerd, maar volgens haar loopt het jaar „beter dan begroot”. Maar uit de rode cijfers raakt ITA nog niet, ook niet in 2025.