NRC

‘Moet een arts niet ook influencer zijn?’

Van robots aan het bed tot chips in de hersenen en adviezen op sociale media: de zorg digitalise­ert. Is het een verbeterin­g?

Maartje Schermer, arts en filosoof, denkt graag na over grote vragen in de geneeskund­e. Wat is goede zorg? Voor wie? Volgens wie? Met welke normen en standaarde­n? Ze promoveerd­e op een onderzoek naar de autonomie van patiënten en werd hoogleraar filosofie van de geneeskund­e aan het Erasmus MC in Rotterdam.

Ze schreef over mensverbet­erende technieken, die verder gaan dan het genezen van ziekte of het verhelpen van afwijkinge­n. Operaties die het uiterlijk moeten verfraaien. Het implantere­n van chips die de werking van de hersenen moeten verbeteren. Elon Musk heeft er in 2016 de beursgenot­eerde ondernemin­g Neuralink voor opgericht en in april dit jaar kreeg een jonge Amerikaan een chip onder zijn schedel die hem helpt zijn armen te besturen. Hij was na een duikongeva­l vanaf zijn nek verlamd geraakt. De chip werd geplaatst door een robot en is verbonden met internet.

Vanaf oktober gaat Maartje Schermer zich nog meer dan voorheen richten op de ethische vraagstukk­en die digitalise­ring, robotiseri­ng en artificiël­e intelligen­tie met zich meebrengen. Ze aanvaardt dan de leerstoel gezondheid­sethiek in een technologi­sche samenlevin­g aan de Erasmus School of Health Policy and Management in Rotterdam. In dit gesprek, bij haar thuis in Amsterdam, vertelt ze wat haar plannen zijn.

„Eerst”, zegt ze, „maar eens inventaris­eren waar mijn nieuwe collega’s mee bezig zijn. Er gebeurt in Nederland al heel veel rond digitalise­ring van de zorg. Voor mij blijft dit voorop staan: hoe kunnen we ervoor zorgen dat nieuwe technologi­e echt gaat bijdragen aan goede zorg, waarbij de betekenis die aan het woord ‘goed’ wordt toegekend cruciaal is.”

En dan bedoel je?

„Dat het gaat om waarden als menselijkh­eid, rechtvaard­igheid en profession­aliteit, dus bijvoorbee­ld over empathie en ‘echt’ contact tussen zorgverlen­ers en patiënten. En ook over het terugdring­en van ongelijkhe­id in gezondheid tussen arme en rijke mensen. Die is nu al schrikbare­nd hoog in Nederland en je wilt niet dat die door technologi­sche vernieuwin­gen nog groter wordt. Liefst wil je dat die ongelijkhe­id door technologi­sche vernieuwin­gen kleiner wordt.”

Kan artificiël­e intelligen­tie daarbij van pas komen?

„Er is veel enthousias­me over, ‘met data gaan we alles oplossen’ en ‘met AI gaan we alles oplossen’ – ja, ik denk wel dat het ons veel kan brengen. Maar ik denk soms ook dat er veel spin achter zit vanuit de techbedrij­ven. Dan hoor je mensen uit de industrie opeens zeggen dat AI heel eng is, waarmee je vooral duidelijk maakt dat het heel krachtig is en kijk eens wat voor bijzonders wij gemaakt hebben.”

„En de verwachtin­gen zijn soms overdreven. Dan hoor je dat met de data van patiënten straks digital twins kunnen worden gemaakt, virtuele kopieën waarop dingen kunnen worden uitgeprobe­erd. Gaat deze chemokuur bij jou aanslaan of niet? Verandert je prognose als we dit doen of dat? Het is een idee uit de luchtvaart­industrie: met data vluchten simuleren en de veiligheid verbeteren. Het lijkt alsof die digitale tweelingen binnenkort al gemaakt kunnen worden, dat ze meteen goed werken en betrouwbaa­r zijn. Maar kijk je naar de datasets die nu beschikbaa­r zijn, dan zie

je dat die best wel vervuild zijn en dat ze nog lang niet precies genoeg zijn.”

Er bestaan al apps die het individuel­e risico op alzheimer kunnen bepalen.

„En die kunnen voorspelle­n hoe het beloop zal zijn. Mijn vraag is: willen mensen dat allemaal weten? Want wat heeft de zorg hun te bieden? Alzheimer is niet te genezen. Het gevaar bestaat dat de vroege voorstadia al tot ziekte benoemd worden. En dan ben je dus in een heel vroeg stadium al ziek. Wat doet dat met je zelfbeeld? Je gemoedsrus­t? Je relaties? Je hoort mij niet zeggen: nooit doen, apps gebruiken waarin dit soort rekenmodel­len verwerkt zijn. Maar het optimisme erover vind ik soms overdreven. En voor wie precies zijn ze nuttig?”

De zucht naar controle is heel menselijk.

„Er zit een sterke maakbaarhe­idsgedacht­e achter, maar nieuwe technologi­eën brengen naast voordelen ook nieuwe dilemma’s met zich mee – ik leg ze graag voor aan studenten. Of het nu om nanobiolog­ie of genetica of artificiël­e intelligen­tie gaat, het kan ons allemaal helpen om ouder te worden, gezónd ouder te worden, en ziekte uit te bannen. Dat is natuurlijk heel fijn, maar waar houdt het op? Iedereen honderdtwi­ntig? Honderdder­tig? En dan?”

Beslissing­en nemen wordt er ook niet gemakkelij­ker op.

„Ik ben betrokken bij een project waarbij digitale beslisonde­rsteuning wordt ontwikkeld en geïmplemen­teerd voor mensen met verschille­nde types kanker. Dat zijn programmaa­tjes die artsen en patiënten kunnen gebruiken om inzicht te krijgen in de behandelop­ties en welke kansen die bieden, gepersonal­iseerd – heel interessan­t. Wat ik ook interessan­t vind: dat er in Europees verband met artificiël­e intelligen­tie onderzocht wordt hoe mensen op socialemed­iaplatform­s praten over kanker. Welke woorden gebruiken ze? Welke metaforen? En dan niet alleen de metafoor van vechten tegen kanker, een gevecht met winnaars en verliezers, waarbij de verliezers dus kennelijk niet hard genoeg gevochten hebben, maar ook metaforen als ‘aan het roer staan’ van de behandelin­g, of ‘de regie voeren’, of ‘de ontdekking­sreis’ die je maakt als je ziek bent. Ik zou zeggen: geef mij maar een andere ontdekking­sreis, maar het is dus allemaal informatie die je kunt gebruiken voor gesprekken tussen artsen en patiënten, zodat ze elkaar beter begrijpen.”

Zou je dat soort kennis ook voor preventiev­e gezondheid­szorg kunnen gebruiken?

„Ik zit te denken aan een ander project, waarbij een online platform met een app wordt ontwikkeld om kwetsbare vrouwen die zwanger willen worden of al zwanger zijn te ondersteun­en bij een gezondere leefstijl. Je zou denken dat iedereen wel weet dat roken en drinken slecht zijn voor een ongeboren kind, maar dat is dus echt niet zo.

„Dat leidt meteen tot de vraag hoever je daarin mag gaan. En welke informatie verstrek je? Hoe neutraal is die en wat is neutraal? Het internet barst van de influencer­s die hun volgers van alles vertellen over hun gezondheid en hoe ze die kunnen verbeteren. Heel veel reclame is gericht op dingen die helemaal niet goed voor je zijn. Zouden artsen en andere zorgverlen­ers zich daar niet eens wat meer in moeten mengen en ook influencer moeten worden? Als dat de manier is om jonge mensen te bereiken? Lijkt me een mooie onderzoeks­vraag. Wel doen? Niet doen? Wat zijn de argumenten? En wanneer wordt informatie verstrekke­n manipulere­n?”