NRC

‘Israël afdoen als enige boosdoener is eenzijdig’

Pro-palestijns­e demonstran­ten op universite­iten noemen zichzelf antizionis­tisch. Is dat een antisemiti­sche opstelling, zoals hun critici beweren? From the river to the sea is in elk geval een problemati­sche leus, zegt antisemiti­sme-expert Remco Ensel.

HHet is onrustig op de campussen, in de Verenigde Staten en daarbuiten. Ook in Amsterdam en Nijmegen, de twee steden waar cultuurhis­toricus Remco Ensel actief is, wordt volop tegen de Gaza-oorlog geproteste­erd. „Mijn onderzoek naar Israël-gerelateer­d protest krijgt een actuele dimensie”, zegt hij tijdens een gesprek op het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidest­udies. Zevenhonde­rd meter verderop beginnen diezelfde maandag de pro-palestijns­e demonstran­ten aan de Universite­it van Amsterdam.

Het onderzoek van de antisemiti­sme-expert richt zich onder meer op de leuzen die de demonstran­ten door de jaren heen gebruiken. ‘Viva Palestina’ had Ensel nog niet eerder gehoord, bijvoorbee­ld. Maar de leus ‘Bi Ruh, Bi Dem, Nefdik Ya Filistin’ (met onze ziel en ons bloed zullen we ons voor je opofferen, Palestina) is al populair sinds de Tweede Intifada, van 2000 tot 2005.

‘Zionist free’ staat ook op een Amsterdams­e muur gekalkt. Volgens critici is dat zelfverkla­arde antizionis­me van de demonstran­ten een vorm van antisemiti­sme. Want het zionisme is de ideologie die Joden een nationaal tehuis belooft. Als je dat recht ontkent, dan heb je dus iets tegen Joden.

Onzin, vinden de demonstran­ten: we hebben niks tegen Joden, we zijn tegen de ideologie waarmee de staat Israël de Palestijne­n onderdrukt.

Wil je het antizionis­me begrijpen? „Dan moet je eerst maar eens definiëren wat het zionisme precies inhoudt”, zegt Ensel.

Wat verstaat u onder zionisme en antizionis­me?

Remco Ensel: „Het zionisme en het antizionis­me zijn in de afgelopen decennia steeds van gedaante veranderd. Als historicus moet je elke keer kijken wat mensen precies met die termen bedoelen.

„Door de geschieden­is heen vertegenwo­ordigde het zionisme verschille­nde ideeën en gevoelens voor mensen. Voor mensen die vóór de Tweede Wereldoorl­og naar Palestina trokken, hingen er positieve idealen aan vast. En Holocaust-overlevend­en zagen het als de enige garantie voor hun veiligheid.

„Anderen keerden zich juist tegen het zionisme. Zo beschouwde­n de marxisten in de nadagen van Stalin het als een voorbeeld van bourgeois nationalis­me, de ideologie van de kapitalist­ische klasse. Een andere groep verzette zich tegen het zionisme omdat ze het niet loyaal vonden van Europese Joden om de nationale ideologie van een ander land aan te hangen – de Joden als vijfde colonne in Europese samenlevin­gen.

„Weer anderen hekelden het imperialis­tische karakter van het zionisme. In 1967 schreef de Franse linguïst Maxime Rodinson het artikel Israel, fait colonial?, waarin hij het zionisme als kolonialis­me beschreef. In het decennium erna werd zionisme als een vorm van racisme gezien, waarover de Algemene Vergaderin­g van de Verenigde Naties in 1975 een resolutie aannam. Zestien jaar later werd die resolutie weer ingetrokke­n.”

Hebben de demonstran­ten een punt wanneer ze zeggen dat Israël een koloniaal project is?

„Bij de vader van het moderne zionisme, de Oostenrijk­s-hongaarse journalist Theodor Herzl, had de ideologie inderdaad een koloniale dimensie. Voor Herzl was het zionisme een nationalis­tisch project dat je vanuit Europa kon opstarten: het vestigen van Joden in een leeg land, waarvan wij natuurlijk weten dat het helemaal niet zo leeg was – er woonden al Arabische Palestijne­n. Herzls project sloot niet alleen aan bij de oude droom van ‘terugkeer’ van de Joden naar hun oorspronke­lijke gebied, maar ook bij het gegeven dat er al Joden in het gebied woonden.

„Het argument van de antizionis­ten is dat het zionisme ook nu nog kolonialis­me vertegenwo­ordigt. Oké, denk ik dan, maar tegelijk komt Israël juist voort uit de dekolonisa­tie van het Britse Rijk. Israël is bovendien niet de enige gecomplice­erde erfenis van kolonialis­me en dekolonisa­tie. Ook Libanon is een koloniale constructi­e, met grote effecten die nog steeds voortduren. Zo eenvoudig ligt het dus niet.”

Sommige demonstran­ten stellen dat de onderdrukk­ing van Palestijne­n is ingebakken in de staatsideo­logie van Israël, die Joden officieel voortrekt. Zij pleiten voor één staat waarin Joden en Palestijne­n gelijke rechten hebben, wat ze kracht bijzetten met de slogan ‘From the river to the sea, Palestine will be free’. Hoe oordeelt u over die leuze?

„Je kunt die zin op verschille­nde manieren interprete­ren. Wil je één staat waar Joden en Palestijne­n samen in vrede kunnen leven? Of wil je de Joden de zee in drijven? Wat mij betreft is het, een uiterst problemati­sche leus en ja, antisemiti­sche; het impliceert dat er geen plek meer is voor Joden in hun Joodse staat. Er is veel onrecht in Palestina. Maar het pleiten voor opheffing van een staat die rechtmatig is en gesticht is in een specifieke historisch­e setting van onrecht en geweld, beschouw ik als onrechtvaa­rdig.

„In de Nederlands­e protestges­chiedenis is de leus ook relatief nieuw. Voor mij toont de snelle verbreidin­g ervan een ongekende radicalise­ring die de standpunte­n van Hamas normalisee­rt.”

Begrijpt u de onvrede van de demonstran­ten met het Israëlisch­e beleid?

„De afschuweli­jke aanval van Hamas op 7 oktober mag voor Israël geen vrijbrief zijn om zo veel geweld te gebruiken in Gaza. Wat dat betreft snap ik de protesten heel goed. Maar het is natuurlijk wel opvallend dat het protest zó massaal is.

Het neigt naar eenzijdigh­eid om Israël er zo als boosdoener uit te lichten in een regio waar nog veel meer ernstig geweld plaatsvind­t.”

Is dat geen ‘whatabouti­sm’, een drogreden die de aandacht van een misstand afleidt door op andere misstanden te wijzen?

‘Israël is niet de enige complexe erfenis van het kolonialis­me’

„Nee, het is geen ‘whatabouti­sm’, omdat de misstanden in de regio met elkaar samenhange­n.

Mijn collega Ugur Ümit Üngör, hoogleraar Holocaust- en genocidest­udies aan het NIOD, schreef laatst in De Groene Amsterdamm­er dat er wereldwijd 56 conflicten woeden, waarvan minstens 6 in het Midden-oosten. Hij wijst erop dat de staat Israël, het conflict met de Palestijne­n en het geweld heel goed in de context van de regionale geschieden­is begrepen kunnen worden. Ook in de buurlanden werden er massaal mensen verdreven en werd staatsgewe­ld gepleegd.

„Ik kijk, als historicus van het antisemiti­sme, vooral naar de effecten van de inconsiste­nte kijk op de verbeeldin­g en de veiligheid van Joden. Nu eens zijn de Joden een vijfde colonne, dan weer zijn ze te nationalis­tisch, ze zijn het laatste restant van het kolonialis­me, of extreme geweldpleg­ers. De Joden hebben het elke keer gedaan.”