NRC

‘Haaien beschermen vergt creativite­it’

Het gaat slecht met haaien, zegt Gibbs Kuguru. Daarom is hij naast wetenschap­per ook natuurbesc­hermer. „Dat is onvermijde­lijk.”

‘Ik was doodsbang. Het metaal van de kooi kwam met een klinkend geluid tegen de boot aan, de golven spatten hoog op. Ik had net de week ervoor mijn duikbrevet gehaald en ik kon eigenlijk niet eens goed zwemmen. De eerste haai zwom op het aas af. Ik kreeg het steeds warmer. Ging ik dit echt doen? Maar toen het dier weinig interesse in het vlees bleek te hebben, werd ik al rustiger. Eenmaal in de kooi sloeg mijn angst om in fascinatie. Haaien zijn al langer op deze aarde dan bomen, toch weten we amper iets van ze.”

Promovendu­s Gibbs Kuguru werkt nu aan de universite­it van Wageningen. Hij belandde na een tip van zijn studieadvi­seur op een Zuid-Afrikaanse boot die toeristen in een kooi laat duiken met witte haaien. Die werkstage lag dichter bij zijn kinderdroo­m dan de studie geneeskund­e in Amerika waar hij kort daardoor van was weggevluch­t. „Op zaterdagoc­htend om 7.00 uur lag ik als achtjarige niet in bed maar keek ik natuurdocu­mentaires over leeuwen, neushoorns en de trekking van wildebeest­en. Ik vond het gek dat mensen van over heel de wereld naar mijn land kwamen om dingen te zien die ik vrijwel nooit zag. De grote natuurpark­en lagen op een paar uur rijden van ons huis in Nairobi, maar we gingen er zelden heen omdat ik acht broers en zussen heb. Mijn droom was om wildlife-bioloog te worden maar ik herkende mezelf niet in de mensen die ik in de documentai­res zag. Daarom leek me dat geen optie.”

Na zes jaar op de duikersboo­t, belandde je toch bij de biologie en deed je voor een master genetica onderzoek naar de genetische variëteit bij hamerhaaie­n in Zuid-Afrika. Wat kwam daar uit?

„Hamerhaaie­n zijn wereldwijd een bedreigde soort. Ze komen in ZuidAfrika voor maar we wisten niet veel van de lokale populatie. Uit mijn onderzoek bleek dat er weinig diversitei­t in de populatie zat. Bij een predatorso­ort die enkele jongen per jaar krijgt, die er lang over doen om op te groeien, wil je meer diversitei­t hebben. Ik besprak die resultaten op conferenti­es en een jaar later kreeg de soort een beschermde status in Zuid-Afrika. Toen wist ik: als ik verschil wil maken, moet ik verder in onderzoek.”

Onderzoek zelf leidt niet altijd meteen tot nieuw beleid. Vaak is daar meer voor nodig.

„Dat klopt. Daarom vind ik wetenschap­scommunica­tie ook belangrijk en ken ik in de landen waar ik onderzoek doe alle beleidsmak­ers op het gebied van visserij en geef ik workshops en praatjes voor lokale vissers. Over een paar jaar zijn er misschien geen haaien meer. Het is niet genoeg om een wetenschap­pelijk paper te publiceren. Je moet creatiever zijn.”

Een andere manier waarop Kuguru zijn onderzoek verspreidt, is via documentai­res.

Zo maakte hij met andere biologen voor National Geographic een documentai­re over kleurveran­dering bij witte haaien. Daarvoor maakten ze slim gebruik van het gedrag van de roofdieren die tijdens een aanval op een zeehond uit het water springen en zo helemaal te zien zijn. Dat doen de dieren alleen in Zuid-Afrika. Waarom is niet bekend. De onderzoeke­rs lokten de haaien met een nepzeehond. Voor de zeehond hadden ze een kleurenbor­d met grijstinte­n gemonteerd op een drijvende stellage. Op het moment dat de haai uit het water sprong, werd hij vanaf de boot gefo

tografeerd. Zo konden de wetenschap­pers de kleur van de haai goed vergelijke­n met het bord met grijstinte­n.

Jullie stellen in de documentai­re dat het erop lijkt dat haaien in de aanval bleker worden. Hoe kan een haai van kleur veranderen?

„We denken dat het aangestuur­d wordt door adrenaline dat vrijkomt tijdens een aanval. We hebben in het lab proeven gedaan op huidweefse­l van de witte haai dat we blootsteld­en aan adrenaline. Dat zorgde ervoor dat de pigmentcel­len, de melanocyte­n, samentrokk­en en lichter werden. Onder invloed van melanocyts­timulerend hormoon maakten de cellen meer pigment aan en werden donkerder.”

En doordat hij lichter wordt, valt hij minder op?

„Dat is onze hypothese. Het zou kunnen verklaren waarom witte haaien altijd uit het niets lijken te komen. Die blekere kleur geeft een voordeel tussen de 10 en 15 meter diepte waar ze jagen. Daar komt nog wel zonlicht, maar een stuk minder. Alles is daar valer van kleur.

„Helaas hebben we maar een paar haaien kunnen fotografer­en. Ik zou de studie graag voortzette­n maar daarvoor moet ik eerst nieuwe subsidie vinden. Dat is lastig. Haaienfana­ten als ik vinden het geweldig om zulke mysteries op te lossen maar het levert niet direct toepassing­en op voor de mens. Terwijl het mensen misschien wel positiever naar deze dieren laat kijken.”

Voor zijn promotieon­derzoek kijkt Kuguru ook naar huidverkle­uringen, maar dan bij zwartpuntr­ifhaaien bij de Malediven. Zij hebben steeds vaker witte vlekken.

Is het een genetische afwijking die door inteelt vaker voorkomt?

„Dat is onze hypothese. Er is inteelt door extreme overbeviss­ing. De verkleurin­g, bekend als leucisme, komt in meer diersoorte­n voor. Mensen kennen het als vitiligo. Leucisme kan gepaard gaan met andere afwijkinge­n zoals onvruchtba­arheid en doofheid. We weten nog niet wat de gevolgen zijn voor haaien maar ik ben er niet gerust op. En stel dat je dit met bijvoorbee­ld gene drives [een toepassing van genetische modificati­e om snel en efficiënt een genetische eigenschap door een populatie te verspreide­n] kunt oplossen, dan zal dat altijd tijdelijk zijn omdat je niets aan het onderligge­nde probleem doet: consumptie door de mens.”

In je presentati­es laat je grafieken zien uit het WNF rapport The Shark and Ray Meat Network uit 2021. Wat opvalt is dat Spanje de wereldhand­el in haaienvlee­s domineert als exporteur, zowel qua waarde als volume. Italië is de grootste importeur wat waarde betreft.

„Schokkend hè? Iedereen kijkt altijd naar China als het gaat om de handel in haaienvlee­s, maar Europa is verantwoor­delijk voor 22 procent van de handel. Vaak weten mensen niet eens dat ze haai of rog eten omdat het vermomd op de menukaart staat als bijvoorbee­ld Kalbsfisch in Duitsland, caldeirada de pata roxa in Portugal of als rock salmon in Engeland. Het is tijd dat we naar onszelf kijken in plaats van met de vinger naar het oosten te wijzen.”

Zie je jezelf meer als onderzoeke­r of als natuurbesc­hermer?

„Diep in mijn hart ben ik een onderzoeke­r, altijd al geweest. Iemand die graag nieuwe dingen ontdekt en hierover vertelt. Maar als we niet uitkijken zijn er binnenkort geen haaien meer om mooie verhalen over te vertellen, en dat maakt me onvermijde­lijk ook een natuurbesc­hermer.”