De Standaard

Laat niemand je vertellen dat “het wel meevalt”

Tachtig jaar na D-day worden we weer geconfront­eerd met fascisme, nationalis­me en oorlog, schrijft Timothy Garton Ash.

Doceert Europese studies aan de universite­iten van Oxford en Stanford. Zijn recentste boek is ‘Europa: een persoonlij­ke geschieden­is’ (De Geus).

Laat u niet sussen door de zelfingeno­men verklaring van Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, dat “het centrum heeft standgehou­den” op wat we E-day zouden kunnen noemen – 9 juni 2024, toen de resultaten van 27 verkiezing­en voor het Europees Parlement werden bekendgema­akt. Dat klopt als je kijkt naar de totale zetelverde­ling tussen de belangrijk­ste fracties in het Europees Parlement, met haar eigen centrumrec­htse Europese Volksparti­j (EVP) als comfortabe­le winnaar. Maar de EU wordt nog meer bestuurd door nationale regeringen dan door haar parlement en in meer dan één kernlidsta­at leverde E-day uiterst rechtse successen op die variëren van aanzienlij­k tot schokkend.

Niet een van die euroscepti­sche partijen zal zo dom zijn om ervoor te pleiten het Britse voorbeeld te volgen met een Frexit, Dexit of Nexit. In plaats daarvan zullen ze de EU van binnenuit naar rechts blijven trekken, met een nog hardere lijn op het vlak van migratie, hardnekkig verzet tegen de groene maatregele­n die dringend nodig zijn, minder steun voor Oekraïne en – nationalis­tisch als ze allemaal zijn – het terughalen van nationale controle uit de klauwen van Brussel. Dus laat niemand je vertellen dat “het wel meevalt”. Het is erg, en het kan nog erger worden.

Het grootste drama is Frankrijk. Ik was in Normandië voor de verjaardag van D-day en zag hoe president Emmanuel Macron de herdenking aangreep om een wervend verhaal te vertellen over hoe die bevrijding de weg baande voor de huidige Europese Unie. Maar in de omliggende dorpen zag ik vooral verkiezing­sposters voor Marine Le Pens Rassemblem­ent National en hoorde ik hoe wijdverspr­eid de steun voor haar was. En inderdaad, op E-day behaalde Rassemblem­ent National een verpletter­ende overwinnin­g met meer dan 30 procent van de stemmen, waarbij het de liberaal-centristis­che partij van Macron vernederde. In het stadje Ver-sur-Mer, waar mijn vader op 6 juni 1944 samen met vele andere Britse soldaten landde om de bevrijding van West-Europa in te zetten, kreeg Rassemblem­ent National zo’n 33 procent van de stemmen. Een ander belangrijk deel van de stemmen in Ver-sur-Mer ging naar Marion Maréchal, het nog extremere nichtje van Marine Le Pen. De naam van haar partij, Reconquête, suggereert een ‘herovering’ van Europa op vermeende vreemde en vooral islamitisc­he bewoners, zoals openlijk bepleit door oprichter Éric Zemmour.

Geert Wilders

En dan moest de bom nog inslaan. Macron, zijn altijd al buitengewo­ne zelfvertro­uwen is duidelijk aan het omslaan in overmoed, kondigde aan dat hij het parlement zou ontbinden en nieuwe verkiezing­en zou uitschrijv­en. Dat is een enorme gok, waarbij hij erop rekent dat het electorale stelsel in twee rondes ertoe leidt dat kiezers in de meeste districten een andere kandidaat verkiezen boven die van Rassemblem­ent National in de beslissend­e tweede ronde. Maar gezien de diepliggen­de woede onder de bevolking bestaat er een aanzienlij­k risico dat amper drie dagen nadat GrootBritt­annië bij de verkiezing­en op 4 juli een regering krijgt van pragmatisc­h, zeer voorzichti­g pro-Europees centrumlin­ks, Frankrijk opgescheep­t wordt met een regering van euroscepti­sch uiterst rechts, en Macron, de grootste voorstande­r van een sterker Europa op het continent, geen kant meer op kan. Als het zo uitdraait, dan zou dit het Brexit-moment van Frankrijk zijn, weliswaar zonder de exit.

Iets minder verontrust­end is Duitsland. Terwijl de centrumrec­htse CDU-CSU de afgetekend­e winnaar werd, eindigde het extreemrec­htse Alternativ­e für Deutschlan­d (AfD) op de tweede plaats met iets minder dan 16 procent van de stemmen, meer dan elk van de drie partijen in de regeringsc­oalitie van het land behaalde, inclusief de sociaaldem­ocraten van kanselier Olaf Scholz. Het AfD is een partij die zo extreem is dat zelfs Le Pen besloot dat ze niet met haar in dezelfde Europese fractie wilde zetelen, nadat Maximilian Krah, de allercharm­antste topkandida­at, had gezegd dat niet elke SS’er een crimineel was.

Een grote meerderhei­d van Europeanen wil het beste Europa dat we ooit hebben gehad, niet kwijtraken

Ondertusse­n kwamen in Italië de Fratelli d’Italia van Giorgia Meloni, de post-neofascist­ische premier van het land, als grootste uit de bus, net als de extreemrec­htse Vrijheidsp­artij in Oostenrijk. In Nederland scoorde de Partij voor de Vrijheid van de islamofoob Geert Wilders slechts een tikje lager dan centrumlin­ks. Het meest verontrust­end is dat veel van die partijen het bijzonder goed doen onder jonge kiezers, vooral onder jonge mannen. Volgens een peiling voor de verkiezing­en steunt ongeveer 36 procent van de 18- tot 24-jarigen in Frankrijk het Rassemblem­ent National. Ja, uit Polen en Hongarije komen bemoedigen­de resultaten, maar als de les van die landen is dat je populistis­che nationalis­ten enkele jaren aan de macht moet laten vooraleer ze worden weggestemd, is dat een schrale troost.

Zelfs als er deze zomer nog geen Franse regering gevormd wordt door uiterst rechts, dan nog zullen deze resultaten het erg lastig maken voor de EU om over te gaan tot eensgezind­e, krachtdadi­ge actie in kwesties zoals de groene transitie. Helemaal urgent: het wordt nog moeilijker om de militaire steun voor Oekraïne op te voeren op een moment dat het land – laten we eerlijk zijn – ernstig gevaar loopt om het onderspit te delven in de grootste oorlog in Europa sinds 1945.

Hoewel radicaal-rechtse partijen verdeeld zijn over Oekraïne, met Meloni op dit moment nog een van de overtuigde medestande­rs van het geteisterd­e land, zal het netto-effect van de resultaten negatief zijn. In Duitsland ging ongeveer een kwart van de stemmen naar partijen – extreemrec­hts, extreemlin­ks en een merkwaardi­ge populistis­che mix van de

twee (de alliantie van Sahra Wagenknech­t) – die pleiten voor een vorm van ‘vrede’ die in feite overeenkom­t met de capitulati­e van Oekraïne. Helaas geven de sociaaldem­ocraten van Scholz duidelijke signalen dat ze geneigd zijn die ‘verzoening­sgezinden’ te paaien. De continenta­le en wereldwijd­e gevolgen van een overwinnin­g van het fascistisc­he Rusland van Vladimir Poetin zouden Europa nog dichter bij een terugkeer naar de kwaaie oude tijd brengen.

Gepruts in Brussel

En dan moeten we nog toekomen aan de belangrijk­ste verkiezing­en voor Europa dit jaar, en die vinden niet in Europa plaats. Een overwinnin­g van Donald Trump in de presidents­verkiezing­en van november zou Europa verzwakken en hoogstwaar­schijnlijk verder verdelen, aangezien populistis­che nationalis­ten van uiterst rechts, onder wie mogelijk Meloni, zich zouden kunnen opwerpen als de Europese partij van Trump.

Tijd om wanhopig te worden en naar Nieuw-Zeeland te emigreren? Hoegenaamd niet. Er is nog altijd een grote meerderhei­d van Europeanen die het beste Europa dat we ooit hebben gehad, niet willen kwijtraken. Maar ze moeten worden gemobilise­erd, aangesterk­t, overtuigd dat de Unie echt wordt geconfront­eerd met een existentië­le dreiging. Met tegenzin kijk ik naar de koehandel die de komende weken weer op gang getrokken wordt in de EU: welke partij duikt met welke andere partij in bed? Wie pakt welke topjob? Gepruts in Brussel terwijl Charkov en onze planeet in brand staan. Wat we nodig hebben, is een combinatie van nationale regeringen en Europese instelling­en die samen zorgen voor huisvestin­g, die jongeren zich niet langer kunnen permittere­n, voor banen, levenskans­en, veiligheid, groene transitie, steun aan Oekraïne. Zal Europa wakker worden voor het te laat is?