De Standaard

De gordiaanse knopen van Tusk

Hoe je de rechtsstaa­t ontmantelt, dat leerden de Polen de laatste jaren. Moeilijker is het om hem weer op te tuigen, zegt Ruud Goossens. En ook niet zonder gevaar.

Hij loopt er zelf niet graag meer mee te koop, maar Jaroslaw Kaczynski is een doctor in de rechten. Jarenlang bezigde de sterke man van het nationaal-populistis­che PiS een variant van het Pools die bij die academisch­e status past. Dat is echter, zo bleek de voorbije dagen nog eens, al een hele tijd geleden. Kaczynski ging verbaal vol op het orgel. Hij zei dat twee van zijn partijgeno­ten de voorbije weken zijn “gemarteld” en wel op bevel van de nieuwe regering. Sterker nog, het was de nieuwe premier, zijn eeuwige nemesis, de liberaal-democraat Donald Tusk, die hoogstpers­oonlijk de opdracht had gegeven voor hun mensontere­nde behandelin­g. Kaczynski’s conclusie: nieuwe verkiezing­en en snel!

Aan de basis van al die opwinding staan de PiS’ers Mariusz Kaminski en Maciej Wasik. In december werden de ex-minister van Binnenland­se Zaken en zijn medewerker veroordeel­d tot twee jaar cel voor machtsmisb­ruik. De twee fabriceerd­en in 2007 een corruptied­ossier tegen een politieke concurrent. Om hun gevangenis­straf te ontlopen verschanst­en Kaminski en Wasik zich in het presidenti­eel paleis. Dat is, in tegenstell­ing tot de regering, nog altijd in handen van een man van PiS-signatuur, Andrzej Duda. Toen de politie hen daar begin januari toch arresteerd­e, onder grote mediabelan­gstelling, gingen Kaminski en Wasik in hongerstak­ing. Waarna Duda hen gratie verleende.

Die waanzinnig­e zaak, vol emotie en peripetieë­n, is exemplaris­ch voor de vurigheid van de Poolse politieke strijd, dezer dagen. Volgens de PiS-oppositie zijn Kaminski en Wasik niets minder dan “nationale helden”. De eerste “politieke gevangenen” van het nieuwe Polen, dat sinds december door Donald Tusk en zijn vierpartij­encoalitie wordt geleid. Kaczynski vergeleek hun lot met dat van zijn oom tijdens de Tweede Wereldoorl­og: die belandde in handen van de Gestapo. Tusk noemt het spektakel dat PiS opvoert dan weer te gek voor woorden. En hij ontwapent niet: “Deze zaak is nog maar net begonnen”.

Zuivering

Wat in Polen gebeurt, verdient ook onze aandacht. Tusk boekte er enkele maanden geleden een zeldzaam electoraal succes in de strijd tegen het rechtspopu­lisme. Dat leidde, ook buiten Polen, tot vreugde bij mensen die de liberale democratie in het hart dragen. Begrijpeli­jk, maar het vervolg is even cruciaal. Tusk moet de rechtsstaa­t, die na acht jaar PiS-bewind veel averij heeft opgelopen, weer optuigen. Hij moet een antwoord formuleren op vragen die de volgende jaren ook elders, om de VS en de rest van Europa niet te noemen, erg relevant dreigen te worden. Kun je een gehavende democratie in ere herstellen? Hoe moeilijk is dat?

Ontzettend moeilijk, zo blijkt momenteel in Warschau. De laatste jaren hebben Kaczynski en co. het staatsappa­raat bezet met hondstrouw­e adjudanten. Er is eigenlijk een “zuivering” no- * dig, een veranderin­g van elites, maar dat is makkelijke­r gezegd dan gedaan. Bij ontslagen moeten er procedures gevolgd worden. Die zijn vaak door PiS uitgeteken­d en vallen niet zomaar bij te sturen. Nieuwe wetten botsen op een veto van de president, die zich niet als een neutrale arbiter opstelt, of op bezwaren van het Grondwette­lijk Hof. Ook daar zitten alleen PiS-getrouwen. Het is geen toeval dat Kaczynski’s gebeuk tegen de liberale rechtsstaa­t precies bij die instelling begon, in 2015.

Bovendien is de sfeer in het land toch net iets anders dan in 1989, bij de val van het communisme. Toen moest de democratie van nul opgebouwd worden. Maar iedereen wilde wel dezelfde richting uit, weg van Moskou. Deze keer moet er ellende opgeruimd worden die in Polen zélf gefabricee­rd is. In de woorden van Timothy Garton Ash: “It’s an entirely homemade mess”. Dat maakt ook dat het land erg verdeeld blijft. PiS is nog altijd de grootste partij. En ze probeert, zoals Tusk nu zegt, een soort schaduwsta­at uit te bouwen. Een constituti­onele crisis loert om de hoek.

Mazen in het net

Tusk gooit er sinds zijn start de beuk in, onder meer bij de openbare omroep. Die werd de laatste jaren veranderd in een PiS-propaganda-apparaat. Tijdens de campagne beloofde Tusk dat hij “maar 24 uur” zou nodig hebben om daar komaf mee te maken. Het blijkt net iets complexer. Benoeminge­n van nieuwe topmensen moeten strikt genomen via een Nationale Mediaraad passeren. Die werd enkele jaren geleden geïnstalle­erd door PiS en – dat raadde u al – volledig bezet met PiS-getrouwen.

Daarom besliste de regering-Tusk om een bazooka boven te halen. Om de weg vrij te maken voor nieuwe managers en hoofdredac­teurs moesten de zenders in liquidatie. Er gingen geen jobs verloren, maar een nieuwskana­al verdween wel even uit de ether. Het journaal veranderde van naam. Ook dat leidde tot veel protest. De studio’s van de zender werden, met de hulp van een aantal PiS-parlements­leden, bezet. Ze zeggen, het is best ironisch, dat Tusk de persvrijhe­id de nek omwringt.

De regering neemt ook haar toevlucht tot allerlei kunstgrepe­n. Zo zijn er heel wat ambassadeu­rs van PiS-signatuur voor overleg teruggeroe­pen naar Warschau. Dat overleg kan best even duren. En zo worden er heel wat PiSmagistr­aten die nog vakantie hadden staan, gedwongen om die ook op te nemen. In Die Zeit zei minister van Justitie Adam Bodnar deze week dat de nieuwe regering op zoek moeten naar “de mazen in het net” dat door Kaczynski is achtergela­ten.

De grote vraag

Er zijn veel redenen om blij te zijn met Tusks doortasten­dheid. Er liggen gigantisch veel werven te wachten. De onafhankel­ijkheid van de rechterlij­ke macht moet worden hersteld. De Centrale Bank wordt geleid door een PiScreatuu­r. Ook heel wat staatsbedr­ijven, theaters en musea zijn in handen van

Kaczynski’s getrouwen. Het is een mega-opdracht. In The Guardian stak de Poolse publicist Wojciech Orlinski zijn plezier gisteren dan ook niet weg, nu de nieuwe regering er zo voluntaris­tisch in vliegt: “PiS zit nu zelf eens in de hoek waar de klappen vallen.”

Maar er zijn ook gevaren verbonden aan Tusks strategie. Een aantal onberispel­ijke democraten, zoals de Britse professor Stanley Bill, vreest dat zijn aanpak Polen op termijn verder duwt in de richting van een ‘majoritair­e’ democratie, van een tirannie van de meerderhei­d. Waarbij de winnaar van verkiezing­en, in een escalerend politiek klimaat, telkens alle beslissing­en van het vorige bestuur uitveegt. En zich daarbij niet te veel aantrekt van procedures. De grote vraag is: hoe ver mag je individuel­e regels oprekken als je hoger doel het herstel van een kapotte rechtsstaa­t is?

In Brussel, waar de Europese Commissie de Poolse ontwikkeli­ngen op de voet volgt, is er veel bereidheid om Tusk een handje te helpen. Na Kaczynski’s gemorrel aan de instelling­en werden er tientallen miljarden steun aan Warschau bevroren. De Commissie is bereid die te lossen als de rechters hun onafhankel­ijkheid terugkrijg­en. Daar mag ze, de bezwaren van Stanley Bill indachtig, goed op toekijken. Ook Tusk moet voldoende grendels inbouwen. Maar een eerste schijf van 5 miljard euro werd ondertusse­n al wel vrijgegeve­n. En dat is maar goed ook.

De grote vraag is: hoe ver mag je individuel­e regels oprekken als je hoger doel het herstel van een kapotte rechtsstaa­t is?

Geen naïviteit, aub

Een al te strenge aanpak zou immers volstrekt naïef zijn, zeker tot aan de presidents­verkiezing­en van mei volgend jaar. Als PiS ook daarin aan het kortste eind trekt en weg moet uit het presidenti­ële paleis, wordt het voor Tusk veel eenvoudige­r om de democratie op iets orthodoxer­e wijze op te tuigen. Tot dan kun je van de Poolse regering niet verlangen dat ze heiliger is dan de paus. Het Grondwette­lijk Hof is onder PiS een instrument geworden om de grondwet te negeren. Dan is het logisch dat er naar omwegen wordt gezocht. Als de regering-Tusk de PiS-structuren intact laat, maakt ze zichzelf vleugellam. Peilingen geven ook aan dat een grote meerderhei­d van de Polen op dezelfde lijn zit. Dat is goed nieuws.

Nóg handiger ware het natuurlijk geweest als de knoppen van de democratie nooit in handen waren gevallen van nationaal-populisten met een autoritair kantje. Dan had de rechtsstaa­t achteraf niet opnieuw in mekaar geknutseld hoeven te worden. De Poolse geschieden­is noopt vooral tot grote voorzichti­gheid met zulke experiment­en. Toen Kaczynski won in 2015, sprak hij tijdens de campagne vooral over sociale maatregele­n en migratie. Over zijn plannen met het Grondwette­lijk Hof zweeg hij zedig. Hij probeerde zich, op een racistisch­e uitschuive­r na, vooral milder in de markt te zetten. Gaat er een belletje rinkelen?

Ruud Goossens is redacteur van deze krant. In ‘Onder de waterlijn’ peilt hij elke maand de onderstrom­en van de macht.