“Dat België Tshisekedi feliciteert, is een immense teleurstelling”
Félix Tshisekedi werd dankzij “grenzeloos gesjoemel” herverkozen én kreeg daarvoor felicitaties van België. Anticorruptieonderzoekers Jean-Claude Mputu en Elisabeth Caesens waarschuwen: “Wie gedwee de kant kiest van een ondemocratisch verkozen leider zou zich wel eens de woede van de bevolking op de hals kunnen halen.”
Twee van ’s werelds belangrijkste anticorruptiestrijders voor de regio van de Grote Meren werken vanuit een Brussels kantoor. Jean-Claude Mputu ontving net de belangrijkste Amerikaanse antifraudeprijs uit de handen van State Secretary Antony Blinken, en Elisabeth Caesens onthult al bijna vijftien jaar schandalen over de grondstoffenroof in de Congolese mijnprovincie Katanga. Met hun organisatie Resources Matter leveren ze ook een belangrijke bijdrage voor ‘Le Congo n’est pas à vendre’: een internationale alliantie van onderzoekers en mensenrechtenactivisten die de maffieuze praktijken van Congolese regimes en hun internationale medeplichtigen blootlegt.
Ook over de Congolese verkiezingen van 20 december en de ruime overwinning van Félix Tshisekedi zijn de twee onderzoekers bijzonder scherp. Hun zorgwekkende bevindingen stroken met de onafhankelijke audit van de gezaghebbende Congolese kerken die 60.000 verkiezingswaarnemers op pad stuurden. Uit die audit blijkt dat 27 procent van de kiesbureaus op verkiezingsdag gewoon dichtbleef en dat 45 procent van de stemcomputers amper functioneerde. Fridolin Ambongo Besungu, de katholieke aartsbisschop van Kinshasa, heeft het over “een gigantische, georganiseerde wanorde”. Deze week verkondigden de Congolese bisschoppen dat “een indrukwekkend aantal” stemcomputers vermist raakte en werd teruggevonden in privéhuizen. “Deze onregelmatigheden hebben de verkiezingen ernstig beïnvloed en beschadigden het vertrouwen van de kiezers”, schrijven de bisschoppen. Ze vrezen voor een terugkeer van een autoritaire eenpartijstaat zoals tijdens het dertigjarige bewind van president Mobutu.
Jean-Claude Mputu: “Grenzeloos gesjoemel maakt dat het verkiezingsproces ontspoorde en dat niemand echt weet wie nu precies gewonnen heeft. Het tragische is dat wij twee jaar geleden al aan de alarmbel trokken. Wij zagen hoe honderden miljoenen dollars in het verkiezingsproces werden gestoken, en hoe miljoenen in de zakken van hooggeplaatsten verdwenen. Maar iedereen die controlemacht had over de stembusgang, sloot zijn ogen en liet begaan: het parlement, de regering. Op geen enkel moment kwam er een audit.”
Welke concrete impact had die fraude op de verkiezingen van 20 december?
Mputu: “Iedereen heeft de chaos kunnen zien: veel stembureaus bleven dicht, veel verkiezingsmateriaal raakte nooit ter plaatse en er zijn talloze gevallen bekend van stemcomputers die nooit in de kiesbureaus belandden, maar werden meegenomen naar de huizen en kantoren van Tshisekedi-medestanders.”
Stemcomputers in huizen van Tshisekedimensen? Om wat te doen?
Mputu: “Om in de plaats van echte kiezers te stemmen. We verzamelden ook getuigenissen van kandidaten die de stembureaus binnenstapten en iedereen het bevel gaven om op te rotten. Daarna plaatsten ze zich achter een stemcomputer en nodigden ze mensen uit – zelfs minderjarigen – om op de meerderheidspartij te stemmen. Die fraudeurs hadden vaak een zak geld mee. In ruil voor een Tshisekedi-stem, kreeg je cash. Een getuige vertelde me: ‘Dat waren geen stemkantoren, het waren wisselkantoren.’”
Volgens het officiële verkiezingsresultaat haalde Félix Tshisekedi 73 procent van de stemmen. Wat moeten we daarvan denken?
Mputu: “Het resultaat is totaal onbetrouwbaar. We zullen nooit met zekerheid kunnen zeggen wie het Congolese volk als president wil. Maar zelfs als we die 73 procent onder de loep nemen, ontstaat er een problematisch beeld. Uit onderzoeken blijkt dat van de 44 miljoen stemgerechtigden uiteindelijk maar 18 miljoen mensen effectief konden stemmen. Dat betekent dat slechts 13 miljoen mensen op Tshisekedi stemden, wat neerkomt op 29 procent van de stemgerechtigden en slechts 13 procent van de bevolking. Tshisekedi is hoe dan ook een minderheidspresident met weinig populaire steun.”
De Verenigde Staten en ook België plaatsen kritische kanttekeningen bij het verkiezingsproces, maar hebben Félix Thisekedi ondertussen gefeliciteerd.
Mputu: “Dat is een immense teleurstelling. België erkent niet alleen het verkiezingsresultaat, maar voegt er nog warme felicitaties bij ook. Ik hoop echt dat het standpunt van minister van Buitenlandse Zaken Hadja Lahbib niet door de volledige Belgische politieke klasse wordt gedeeld en dat er ook kritische stemmen zijn.”
Waarom hebben westerse landen als België het resultaat zo snel aanvaard?
Mputu: “Ze zijn al blij dat er geen verkiezingsgeweld is geweest. Hun argument is: ‘De verkiezingen rammelden aan alle kanten, maar op z’n minst is er stabiliteit en vrede.’ Dat is een waanidee want er is helemaal geen vrede. Kijk naar de vorige verkiezingen van 2018: het is bewezen dat Tshisekedi die niet gewonnen heeft en toch werd hij president. De internationale gemeenschap aanvaardde de megafraude met het argument dat er een geweldloze machtsoverdracht was die uitzicht bood op stabiliteit. Maar de afgelopen jaren veroverde de door Rwanda gesteunde rebellenbeweging M23 een groot deel van OostCongo en zo kwam de oorlog tot een escalatie met enorm veel doden en ontheemden.”
Elisabeth Caesens: “Voor de zoveelste keer sta ik perplex. Wat bedoelen westerse regeringen met stabiliteit in Congo? Kijk naar alle rankings van ontwikkelingsdoelen: onderwijs, gezondheid, corruptie, levensverwachting, kindersterfte, moedersterfte ... Waar staat Congo? Helemaal onderaan. Al jaren! Welk volk wil stabiliteit aan de staart van al die rankings? Het ergste is dat de wereld, onder het mom van die stabiliteit, een immense corruptie, zelfverrijking, wanbeheer en miserie accepteert. En laat dat de factoren zijn die tot onveiligheid en oorlog leiden.”
“Wat bedoelen westerse regeringen met stabiliteit in Congo? De wereld accepteert een immense corruptie, zelfverrijking, wanbeheer en miserie onder het mom van stabiliteit” Elisabeth Caesens
Zou het kunnen dat het Westen al tevreden is met een vorm van stabiliteit waardoor Congolese bodemrijkdommen zonder al te veel problemen naar Europa en de VS uitgevoerd kunnen worden?
Caesens: “Misschien verklaart dat ook waarom het Westen tevreden was met de overgang van voormalig president Joseph Kabila naar Félix Tshisekedi. Bij Kabila zag je een duidelijke toenadering tot Chinese investeerders. Ik heb het dan over het hart van de mijnindustrie in de provincie Katanga: koper en kobalt. Die sectoren zijn cruciaal voor de mondiale groene transitie. Tussen 2008 en 2018 zag je een shift naar Chinese bedrijven. Ik denk inderdaad dat het Westen zich op een bepaald moment heeft afgevraagd: ‘Staat Kabila nog wel aan onze kant? Verwijdert hij zich niet al te veel van onze economische belangen?’”
Voerde Tshisekedi een koerscorrectie door ten voordele van Europa en de VS?
Caesens: ‘Qua retoriek alleszins. In Brussel, Washington en Parijs heeft Tshisekedi er alles aan gedaan om duidelijk te maken dat hij niet Kabila is en dat de Chinese contracten herzien moesten worden. Tshisekedi is bijzonder handig om westerse landen te doen geloven dat hij aan hun kant staat. Van Belgische diplomaten hoor ik: ‘We kennen hem misschien nog niet goed, we weten niet wat hij van plan is en nog minder wat hij voor zijn bevolking zal betekenen. Maar hij is tenminste toegankelijk en bereid om met ons te praten. Kabila wou ons zelfs niet ontmoeten. Waarom zouden we dan problemen zoeken met Tshisekedi? We hebben al zo veel problemen in Oekraïne en Gaza. En hij is tegen de Chinezen. Dat is meer dan genoeg.’”
En heeft Tshisekedi de Chinezen nu buitengegooid of niet?
Caesens: “Helemaal niet. Hij heeft de contracten met Chinese investeerder heronderhandeld en dat leverde Congo honderden extra miljoenen op waarvan niemand weet waar die naartoe zijn.”
Mputu: “Misschien moet ik van dit interview gebruikmaken om de vraag openlijk aan de Belgische zakenwereld te stellen: wat heeft Tshisekedi de afgelopen vijf jaar voor België gedaan? Welk groot contract heeft hij gegeven? Zijn er sectoren waarin Belgische ondernemers opnieuw konden investeren? Ik vrees dat het antwoord erg zal tegenvallen. Bovendien vraag ik me af of Belgische ondernemers wel staan te springen om in Congo te investeren.”
“Tshisekedi-medestanders in stembureaus hadden vaak een zak geld mee. In ruil voor een stem, kreeg je cash. Een getuige vertelde me: ‘Dat waren geen stemkantoren, het waren wisselkantoren’” Jean-Claude Mputu
Wat bedoelt u daarmee?
Caesens: “Politici en diplomaten voeren vaak een geopolitiek discours en zien dan vooral een concurrentiestrijd tussen het westerse blok en China voor vitale grondstoffen als koper, kobalt en coltan. Maar bedrijven redeneren niet op die manier. Daar vloeien westerse en Chinese belangen door elkaar. De Zwitserse mijnbouwgigant Glencore heeft in Congo een groot deel van de kobaltontginning in handen, maar verkoopt zijn grondstoffen vooral aan Chinese bedrijven. China is voor de verwerking van grondstoffen het goedkoopst. Dat komt zowel de westerse eindproducenten als de westerse consumenten goed uit. Hoe goedkoper onze smartphones en elektrische wagens, hoe beter, luidt de redenering. Het geeft autobedrijven ook een prima excuus wanneer kritische consumenten hen vragen of het wel oké is om elektrische wagens met Congolees kobalt te verkopen. ‘Ja maar, wij zitten niet in Congo’, hoor je dan. ‘Tussen onze wagens en Congo zitten minstens vijf andere bedrijven. Dat is niet onze verantwoordelijkheid, wij zijn clean.’”
Uit een van uw rapporten blijkt dat de Zwitserse multinational Glencore een frauduleuze deal sloot met Dan Gertler, een Israë
lische miljardair die jarenlang nauwe banden had met voormalig president Joseph Kabila en tegen wie de Amerikaanse overheid sancties uitvaardigde. De Congolese schatkist leed door deze deals een verlies dat zal oplopen tot 3,71 miljard dollar. “Miljarden die eigenlijk gebruikt zouden moeten worden voor de bouw van scholen, hospitalen en sociale zekerheid, belanden op de bankrekeningen van Gertler en anderen”, verklaarde u daarover.
Caesens: “Om juridische zekerheid te krijgen over zijn miljardeninvesteringen was Glencore bereid om ‘een cultuur van corruptie’ te hanteren. Vijftien jaar lang vormde het bedrijf een bondgenootschap met Dan Gertler. En die werkte al die tijd nauw samen met de Congolese politieke elite. Toen Glencore besliste om het spel zuiver te spelen en het bondgenootschap op te zeggen, begonnen de duistere krachten van het regime te spelen en verloor het bedrijf ei zo na zijn meest strategische investering in Congo.”
“Een jaar later kreeg ook een Chinees bedrijf met die duistere krachten te maken. Gedurende meer dan een jaar mochten zij hun grondstoffen niet meer uitvoeren. Op hun sites stapelden miljoenen tonnen kobalt en koper zich letterlijk torenhoog op. Een belangrijk deel van de wereldtoevoer van kobalt kwam in gevaar. Veel westerse bedrijven maakten zich ongerust.”
Hoe is die kwestie opgelost?
Caesens: “Glencore besliste om een enorme premie aan het Congolese staatsbedrijf Gécamines te betalen en zijn partnerschap met Gertler te hernieuwen die, ondanks de Amerikaanse sancties, tonnen geld blijft verdienen. Door bepaalde illegale zaken te doen, kregen ze de boel weer onder controle en zag de wereldeconomie zich opnieuw verzekerd van een betrouwbare toevoer van kobalt en koper.”
Westerse bedrijven moeten het corruptiespel meespelen om zeker te zijn van toegang tot kritieke grondstoffen: is dat de conclusie van dit verhaal?
Caesens: “Ik blijf ervan overtuigd dat een andere aanpak mogelijk is. Als westerse leiders en ondernemingen in Congo voor een echte investeringspolitiek gaan, waarbij de grondstoffen plaatselijk verwerkt worden, zal er een veel gezondere situatie ontstaan. Als je niet alleen koper en kobalt uit het land weghaalt, maar in Congo ook een fabriek voor autobatterijen bouwt, creëer je voor de bevolking grote voordelen en kom je tegemoet aan een politieke aspiratie van de Congolese regering. Je blijft als investeerder minstens even lucratief, maar je doet wel aan eerlijke handel, waardoor je geloofwaardigheid enorm stijgt. Als je de Chinezen te slim af wil zijn, moet je het zo doen. Hetzelfde geldt voor een elektriciteitsbedrijf dat oprecht een politiek voert om zowel de industrie als de bevolking van stroom te voorzien. Zo’n bedrijf maakt niet alleen een grote kans op een goede opbrengst, maar maakt zich ook erg populair bij de bevolking. Dat klinkt misschien ambitieus en er is nog een lange weg af te leggen. Toch lijkt mij dat de meest duurzame en sociale manier om Congo uit het slop te trekken en de wereldeconomie te verzekeren van de allerbelangrijkste grondstoffen voor een groene toekomst.”
Mputu: “Ik vraag me af hoe duurzaam de houding van het Westen is. Wie gedwee de kant kiest van een ondemocratisch verkozen leider en zich niet stoort aan corruptie en mensenrechtenschendingen, zou zich wel eens de woede van de bevolking op de hals kunnen halen. Vooral omdat westerse landen graag doen alsof zij de morele strijders zijn tegen corruptie en voor mensenrechten. We hebben allemaal in Mali, Burkina Faso en Niger kunnen zien hoe snel alles kan gaan: Frankrijk is daar op enkele maanden buiten geschopt. Hun cruciale uraniummijnen zijn ze kwijt.
Frankrijk wilde de Chinezen en Russen uit West-Afrika houden door allerlei bevriende maar corrupte Afrikaanse leiders te steunen. Realpolitik heette dat. Maar die pragmatische Realpolitik is faliekant afgelopen.”
Jullie rapporteren over maffieuze miljardenfraude en reizen regelmatig naar Congo. Hoe gevaarlijk is jullie werk?
Caesens: “We beseffen dat we risico’s nemen. Er is ook behoorlijk wat intimidatie. Zo begon de gesanctioneerde zakenman Dan Gertler in Kinshasa een proces tegen Jean-Claude waarmee hij ons onder druk wil zetten. Maar dit soort werk kun je alleen goed doen als je voluit gaat en geen blad voor de mond neemt. We willen corruptie op alle niveaus onderzoeken, dus ook bij de politieke en economische elites. Ongevaarlijk is dat niet. Maar het is een van de fundamentele problemen in Congo en een verklaring voor de onbeschrijfelijke miserie van veel Congolezen, daarvan zijn we overtuigd.”
“Tegelijk weten onze tegenpartijen wel dat we na al die jaren van onderzoek over veel informatie beschikken en dat ze ons niet zomaar kunnen omverblazen. Het feit dat we deel uitmaken van een breder netwerk biedt ons extra bescherming en maakt dat we met die alliantie in verschillende landen actie kunnen ondernemen: onze Congolese organisaties doen aan terreinonderzoek en hebben contacten met de Congolese politieke top, Congolese oppositiebewegingen als La Lucha maken dat we ook in Congo een populair draagvlak hebben, Europese en Amerikaanse partijen lobbyen in westerse hoofdsteden, enzovoort.”
Hoe zal het aflopen in de Congolese mijnprovincie Katanga waar onze belangrijkste grondstoffen vandaan komen? Blijft het kalm, of moeten we vrezen voor problemen?
Mputu: “Ik hou mijn hart vast. De afgelopen jaren migreerden behoorlijk wat arbeiders uit Kasaï – de regio van Tshisekedi – naar Katanga. Nogal wat Katangezen zeggen dat ‘de mannen van Tshisekedi naar Katanga zijn gekomen om de macht over te nemen en ons geld en onze bodemrijkdommen te pikken’. Die haat voor Kasaï maakt nu al slachtoffers: vanmorgen ontving ik beelden van Kasaiens die levend verbrand werden. Zelfs de kerk, die hier een temperende rol zou kunnen spelen, is verdeeld over deze kwestie. Nu Tshisekedi zich als overwinnaar van gecontesteerde verkiezingen heeft uitgeroepen, stijgen die spanningen tot het kookpunt.”
“De komende twee à drie maanden worden heel spannend. Veel zal afhangen van de Katangese oppositieleiders zoals de voormalige provinciegouverneur Moïse Katumbi die tweede werd in de presidentsverkiezingen. Als Katumbi oproept tot kalmte, zal dat een temperend effect hebben. Als hij laat begaan, is de kans op een uitbarsting groot.”
“We willen corruptie op alle niveaus onderzoeken, ook bij de politieke en economische elites. Het is een van de fundamentele problemen in Congo en een verklaring voor de miserie van veel Congolezen” Elisabeth Caesens