De kunst van het verbinden
in dialoog met Berlinde De Bruyckere en Patricia Piccinini
In het nieuwe Museum Sint-Janshospitaal schitteren oude kunstwerken naast hedendaagse topwerken. Zowel ‘onze’ Berlinde De Bruyckere als de Australische Patricia Piccinini maakten een sculptuur op vraag van Musea Brugge. Werken die visueel ver uit elkaar liggen, maar toch veel gemeen hebben. Curator Michel Dewilde gaat met hen in gesprek, over het milieu, engelen, empathie en hoop. - Michel Dewilde (curator hedendaagse kunst MB)
In de voormalige hospitaalkerk, vlak bij het eeuwenoude werk van Memling, valt het oog van de bezoeker meteen op de sculptuur ‘LiggendeArcangelo II’. Berlinde, na jouw bekende reeks met rechtopstaande engelen koos je ervoor om voor het Sint-Janshospitaal een liggende engel te maken.
De Bruyckere: Die keuze is heel natuurlijk gekomen. In de kerk zou een rechtopstaande engel te veel aandacht opeisen. Een liggende engel straalt veel meer nederigheid uit en wekt meer empathie op. Tussen de fantastische werken van de oude meesters, met Hans Memling op kop, was het naar mijn gevoel niet gepast om de ruimte te domineren. Het idee voor deze liggende engel is ontstaan in de coronacrisis. Ik wou een monument oprichten ter ere van alle zorgdragers. Het zijn de engelen van onze tijd, die een ongelooflijke last op hun schouders hebben gedragen. De liggende engel is niet gevallen, hij is gaan liggen omdat het hem te veel werd. Hij heeft te veel van onze angsten en twijfels opgevangen en heeft nood aan rust. De engel ligt op linoleum uit mijn eigen huiskamer. Het materiaal deed me meteen denken aan oude graftombes uit crypten. In het SintJanshospitaal zijn er destijds veel mensen gestorven. Door ze een graftombe te geven, leven ze verder en geven we waarde aan hun leven, tot ver na hun dood.
Patricia, jouw werk ‘The Bridge’ staat naast het schilderij van de Barmhartige Samaritaan. Hoe gaan de twee werken in dialoog met elkaar? Piccinini: Mijn sculptuur staat naast een schilderij dat 500 jaar oud is, en toch zijn ze duidelijk verbonden met elkaar. Net als in het bijbelverhaal van de Barmhartige Samaritaan beeldt mijn werk een verhaal uit over iemand in nood helpen. We zien een vrouwelijk personage dat troost en verzorging
Cultuuroorlogen leiden ons soms af van het echte probleem — Patricia Piccinini
biedt aan een chimaera, een soort half menselijk, half dierlijk wezen dat lijkt op een varken. Beide werken vertellen een sterk verhaal over zorg en empathie dat bezoekers gemakkelijk kunnen lezen. Maar ook het dieperliggende verhaal van ‘The Bridge’ is vergelijkbaar met dat van de Barmhartige Samaritaan. Vandaag woeden er overal cultuuroorlogen die voor veel polariteit en onbegrip zorgen. De basis van die cultuurstrijd ligt in het feit dat we de Andere niet willen accepteren. Samaritanen waren destijds die Andere, ze werden verguisd en gezien als barbaars. Maar in dit verhaal verricht een Samaritaan, tegen alle verwachtingen in, een goede daad. Het verhaal waarschuwt ons dat we mensen niet mogen veroordelen om wie ze zijn of hoe we denken dat ze zijn. Mijn werk is een hedendaagse versie van dit verhaal. Alleen overwint de vrouw in mijn werk geen cultuurverschillen, maar verschillen tussen diersoorten. Het werk plaatst vraagtekens bij hoe wij omgaan met de andere dieren op onze planeet.
Onze verhouding tot andere diersoorten is een belangrijk thema in jouw oeuvre?
Piccinini: Er is veel leed en pijn in de wereld. Maar tegelijkertijd leiden cultuuroorlogen ons soms af van het echte probleem. Als we nu niet voor onze planeet gaan zorgen, zal er ook niets meer overblijven om over te vechten. Voor mij is zorg voor het milieu en voor dieren het fundament voor alles, en dus ook voor mijn werk. Dat klinkt misschien niet sexy of cool, maar die warmte en die zorg is volgens mij precies wat we momenteel nodig hebben. Ook ‘The Bridge’ stelt onze relatie tot andere dieren in vraag. Wat is onze zorgplicht naar hen toe? Ik ben ervan overtuigd dat de oplossing sámen met andere dieren is. We denken nog vaak vanuit het menselijke perspectief: wij hebben de wereld gemaakt en wij moeten het oplossen. Maar eigenlijk houden de andere dieren onze planeet gezond. We moeten hen gewoon laten doen. Een stap terug nemen en het overlaten aan de walvissen, vogels, zeewier, plankton…
Berlinde, jouw engel staat dan weer op één lijn met het Ursulaschrijn en de schilderijen van Hans Memling. Welke invloed hebben de ruimte en de kunstwerken op jouw werk?
De Bruyckere: Het historische hospitaal bruist van verhalen. De muren, de kunstwerken, de gewelven vertellen over een universele menselijke ervaring op deze plek. De verschillende thema’s maken al eeuwenlang deel uit van het hospitaal. Ik moest er alleen maar mee aan de slag gaan. Dat was een bijzondere ervaring, helemaal anders dan bijvoorbeeld werken met een lege exporuimte waar je zelf een volledige beleving creëert. Bovendien beslisten we pas op het einde om mijn werk in de voormalige hospitaalkerk te zetten, vlak bij Memlings Ursulaschrijn en zijn andere schitterende schilderijen. Daar kwam mijn sculptuur écht thuis. Ik voel een soort verwantschap met Memling, omdat ik in mijn oeuvre vaak inspiratie haal uit christelijke thema’s en vervolgens op zoek ga naar hoe we die kunnen vertalen naar vandaag. Hoe we ze opnieuw waarde kunnen geven, ook voor wie niet vertrouwd is met de christelijke traditie. De manier waarop Hans Memling de religieuze thema’s vertaalt, draagt ook een kwetsbaarheid in zich. Hoewel zijn werken eeuwenoud zijn, zijn ze nog steeds bijzonder krachtig. In de nabijheid van die werken krijgt mijn werk meer betekenis.
Patricia, jouw werk toont een zittende vrouw met een liggend wezen in haar schoot in een intieme omhelzing. Waarom die personages?
Piccinini: Ze spiegelen de personages uit de Barmhartige Samaritaan, die zich ontfermt over een gewonde man. In mijn werk zijn het echter twee vrouwen, en één van hen is een oudere vrouw van kleur, een ondervertegenwoordigd personage in de kunst. Dat was een bewuste keuze. De vrouwen verwijzen ook naar de zusters die hier ooit leefden en voor mensen zorgden. De chimaera is een ouder wezen met menselijke trekken, dat stervende is. Het is een intiem moment. We worden getuige van een moment van warmte, tederheid en verbondenheid in het licht van de dood. Een verbondenheid die grenzen overwint.
Welke boodschap hopen jullie over te brengen met deze nieuwe werken?
Piccinini: In het middeleeuwse hospitaal verzorgden de zusters iedereen, ongeacht hun afkomst of hun rijkdom, en was kunst een soort van verzorging voor de ziel. Ik hoop dat mijn werk vandaag ook de ziel voedt door de warmte en verbondenheid dat het uitstraalt. Want verbondenheid is een intrinsiek goed gevoel en essentieel voor ons welzijn. Ik hoop ook dat bezoekers emotioneel reageren op mijn werk, dat het hen inspireert om na te denken en actie te ondernemen. Ik weet dat ik veel van de toeschouwer verwacht (lacht), maar ik onderschat mensen niet. Ik wil een betere wereld voor iedereen, en met name voor andere dieren.
De Bruyckere: Memling werkte in opdracht van het hospitaal. Als artiest heb ik het gevoel dat ik ook in opdracht van de maatschappij werk. In moeilijke momenten kan mijn kunst een helende rol spelen door vragen van mensen aan te pakken en via mijn werk een dialoog te openen. Ik wil taboes en uitdagende thema’s bespreekbaar maken zoals dood, woede, angst en leven in een wereld vol oorlog en haat. Als artiest voel ik de verantwoordelijkheid om antwoorden te zoeken en die te delen met andere mensen. Ik wil dat mensen iets voelen. Mijn werk dient als een startpunt voor introspectie en discussie.
Piccinini: ik vind het mooi hoe onze werken zo verschillend zijn, maar tegelijkertijd elk op hun manier een soort van zachtheid uitstralen die tot het hart spreekt en uitnodigt om na te denken over moeilijke thema’s. Het hospitaalgebouw en de kunst rondom versterken dat effect.